We horen en lezen het vaak. We mogen in Nederland blij zijn met hoe uitzonderlijk goed het toezicht op onze geheime diensten is geregeld. Nu er zoveel over dit toezicht gediscussieerd wordt, is het een goed moment om het onder de loep te nemen. Hoe goed is dat systeem nu echt? Een mythe die wij graag busten.

De mythe

Vaak wordt de Nederlandse manier van toezicht op de geheime diensten houden (het toezichtstelsel) omschreven als bovengemiddeld goed, of zelfs ongeëvenaard.Zoals hier bijvoorbeeld Als onderbouwing wordt dan een lange rits aan toezichthouders opgesomd. De minister, de Toetsingscommissie Inzet Bevoegdheden (TIB), De Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD) met een afdeling toezicht en een afdeling klachtbehandeling, de Algemene Rekenkamer, de rechtbank Den Haag en het parlementair toezicht in de vorm van de 'Commissie Stiekem'. Soms wordt hier ook nog de journalistiek aan het rijtje toegevoegd.

Dit argument gaat mank op de aanname dat kwantiteit ook kwaliteit betekent. Er is misschien véél toezicht, maar is er ook effectief toezicht?

De bust: Wat ontbreekt eraan?

In een eerdere blogLees hier wat wij eerder schreven over deze onrechtmatige praktijk beschreven wij hoe de geheime diensten onrechtmatig de gegevens van miljoenen burgers bewaren en kunnen gebruiken. Deze onrechtmatigheid is door de CTIVD, de commissie die achteraf toezicht houdt op het werk van de geheime diensten, aangekaartZoals deze, in meerderedeze rapportagesen deze.. De minister heeft de aanbeveling van de toezichthouder nadrukkelijk naast zich neergelegdLees hier de brief waarin de minister het advies van de CTIVD niet opvolgt en ervoor gekozen deze gegevens niet te vernietigen en de praktijk van de diensten niet te corrigeren. Daarmee kunnen we twee toezichthouders van het lijstje strepen: de minister omdat die niet in wíl grijpen, en de CTIVD omdat het haar ontbreekt aan de bindende bevoegdheden om dat te doen.

De Commissie Stiekem is verantwoordelijk voor de parlementaire controle. De commissie bestaat uit de voorzitters van de vijf grootste fracties en vergadert besloten. Dit brengt het probleem met zich mee dat de leden daar niet zitten op basis van hun inhoudelijke kennis, maar op hun fractievoorzitterschap. Zij kunnen ook niet over de onderwerpen sparren met de inhoudelijke specialisten, want de informatie is geheim. Bovendien is het één van hun vele taken. Ze hebben dus eigenlijk onvoldoende tijd voor deze belangrijke taak en om deze benodigde kennis op te doen. Ook journalisten lopen tegen de geheimhouding aan als het aankomt op hun taak om als zogenaamde 'waakhond' op te treden.

Dan zijn er nog een aantal toezichthouders wiens werk beperkt is tot een heel specifiek terrein. Zo is de taak van de Algemene Rekenkamer beperkt tot toezien op het doelmatig uitgeven van het geld dat aan de geheime diensten wordt gegeven. De rechtbank Den Haag komt alleen in het spel wanneer de geheime diensten gebruik willen maken van een aantal specifieke bevoegdheden waarbij zij beschermde gegevens verzamelen. Bijvoorbeeld uit de vertrouwelijke communicatie tussen een advocaat en diens cliënt of waarbij de bronbescherming van een journalist op het spel staat.

Dan resten er nog twee. De TIB, de toezichthouder vooraf mét bindende bevoegdheden. Die doen hun werk erg goed, maar ook hun bereik is beperkt. Zij kijken enkel naar de toestemming vooraf, van een beperkt aantal bevoegdheden. Bovendien kunnen zij dus niet controleren of de diensten zich aan de gemaakte afspraken houden.

Tot slot de CTIVD afdeling klachtbehandeling. Deze afdeling heeft ook bindende bevoegdheden. Maar kan pas iets doen nadat iemand een klacht indient. Uit zichzelf kan deze afdeling niets doen. De inzet van de bevoegdheden van deze afdeling wordt dus afhankelijk gesteld van burgers of organisaties.

Lang verhaal kort

Dat was een lang verhaal, en misschien wat ingewikkeld. Wat willen wij dat je hieruit meeneemt? De lijst met toezichthouders mag lang zijn, maar kwaliteit is belangrijker dan kwantiteit. En goed toezicht is bindendOok deze wetenschappers pleiten voor bindend toezicht en effectief. Daarom willen wij een toezichtstelsel waarin er zowel vooraf als achteraf bindende bevoegdheden zijn bij toezichthouders die deze uit zichzelf kunnen inzetten. Dat kan bijvoorbeeld door de CTIVD afdeling toezicht bindende bevoegdheden te geven.