Geheime diensten hebben de opdracht om onze vrije en open samenleving te verdedigen. Daarvoor krijgen ze het recht om bepaalde instrumenten en methodes te gebruiken. Die moeten effectief zijn, maar ook gebruikt worden binnen de kaders die de democratische rechtsstaat daarvoor stelt. Dit vraagt om goed toezicht op hun werk. Bits of Freedom waakt in dit verband over onze internetvrijheid en privacy online. Wij houden zowel het werk van de diensten als dat van hun toezichthouders in de gaten.

Wat speelt er?

De belangrijkste kwestie van afgelopen jaren was de introductie van de Wet op de inlichten en veiligheidsdiensten, ook bekend als ‘de Wiv’ of de Sleepwet. Deze wet geeft geheime diensten de mogelijkheid om grote communicatiestromen te onderscheppen, om daar vervolgens de specifieke informatie uit te halen die ze nodig hebben. De ‘bijvangst’ van het werk met zo’n sleepnet is enorm: het telefoon- en e-mailverkeer van willekeurige onschuldige burgers.

In onze open en democratische samenleving hoort een sleepnet niet thuis. De communicatie van onschuldige burgers moet niet op grote schaal en stelselmatig door geheime diensten worden onderschept. Met de sleepwet wordt dit idee overboord gegooid.

Wet in werking getreden ondanks maatschappelijk verzet

Al sinds de aankondiging van de sleepwet is er breed maatschappelijk verzet tegen het ongericht verzamelen van gegevens door de geheime diensten. Niet voor niets ging de publieksprijs tijdens de Big Brother Awards in 2015Minister Ronald Plasterk nam de prijs in ontvangst en in 2017Minister Kajsa Ollongren nam de prijs eveneens in ontvangst naar de kabinetten Rutte II en III voor het doordrukken van deze wet. Er kwam een referendum, waarbij Bits of Freedom actief campagne voerde voor een stem tegen, zodat er een betere wet kon worden geschreven. Het ging ons om de volgende vijf cruciale punten:

1. Het sleepnet moet uit de wet;
2. Ongeëvalueerde (lees: onbekeken) gegevens moeten niet in handen kunnen van van buitenlandse geheime diensten;
3. Er moeten meer waarborgen komen voordat de geheime diensten realtime toegang krijgen tot gegevens van informanten;
4. Onbekende kwetsbaarheden moeten altijd gemeld worden;
5. De oordelen van de toezichthouder (CTIVD) moeten bindend worden.

Op 21 maart 2018 vond het referendum plaats. Meer dan zes miljoen mensen brachten hun stem uit waarvan een meerderheidDe uitslag van het referendum tegen de sleepwet stemde. De uitslag was glashelder: kiezers in Nederland vinden de sleepwet te ver gaan en eisen een betere wet.

Kabinet geeft onvoldoende gevolg aan uitslag referendum

Na het referendum was het kabinet aan zet. Die kwam in het voorjaar van 2018 met een voorstel tot 'wijzigingen' om gevolg te geven aan de uitslag van het referendum. Helaas stellen de voorgestelde wijzigingen niet zoveel voorWijzigingen zijn vooral oude wijn in nieuwe zakken. In de kern verandert er namelijk weinig. Het sleepnet en andere problematische punten in de wet blijven intact. In de zomer van 2018 vond er nog een internetconsultatieHet wetsvoorstel met toelichting en ingezonden reacties plaats over de voorgestelde wijzigingen naar aanleiding van het referendum. In onze reactieOnze bijdrage zetten we uiteen waarom de voorgestelde wijzigingen onvoldoende zijn.

Daarnaast is er toegezegd de wet vroegtijdig, na twee jaar, te evalueren.

Stap naar de rechter

We lieten het er echter niet bij zitten dat de wet ondanks alle kritiek en de uitslag van het referendum in werking trad zonder dat de aangekondigde wijzigingen uberhaupt in het parlement waren besproken. We staptenUitleg waarom we naar de kortgedingrechter stapten daarom met een brede coalitie van burgerrechtenorganisaties, maatschappelijke organisaties en bedrijven naar de kortgedingrechter. We vroegen de rechter om de werking van onderdelen van de wet - zoals het controversiële sleepnet - uit te stellen totdat de wetswijzigingen definitief zijn. Helaas wees de rechter onze vorderingen in het kort gedingOordeel rechter in kort geding af.

Het toezicht staat onder druk

Ook wij hebben, net als vele andere organisaties, inbrengOnze inbreng vind je hier geleverd aan de Evaluatiecommissie. Toch liet het rapport toen dat uitkwam ons wel even schrikken. Hoewel de vroegtijdige evaluatie werd gepresenteerd als een tegemoetkoming aan de zorgen die tijdens het referendum zijn geuit, breken de aanbevelingen in het EvaluatierapportHier vind je het rapport van de Evaluatiecommissie het toezicht in de wet Lees hier wat wij schreven over de aanbevelingen uit het Evaluatierapportjuist af.Lees hier onze gedeelde opinie over deze aanbevelingen in het NRC Zo wil de Evaluatiecommissie dat TIB, de toezichthouder vooraf, alleen nog maar iets te zeggen heeft over bevoegdheden waarmee de geheime diensten gegevens verzamelen. Zij mag de toestemming voor bevoegdheden waarbij de diensten gegevens verwerken dan niet meer toetsen. En ook mag zij de verwerking van gegevens niet meer betrekken in haar toestemming voor het verzamelen ervan. Dat betekentKijk hier terug hoe we dit uitleggen bij Studio Free Press Matters een grove afbreuk van het huidige toezichtLees hier de noodkreet van de toezichthouders. De TIB kan dan bijvoorbeeld niet meer meewegen of de diensten van plan zijn gegevens direct te verwijderen of verder te verwerken en bijvoorbeeld delen met buitenlandse diensten. Dat komt dan enkel bij de CTIVD te liggen, maar die mist bindende bevoegdheden.

De Evaluatiecommissie beveelt ook aan om één uniforme regeling te maken over hoe de geheime diensten moeten omgaan met bulkdata. Wat ons betreft een goed idee, omdat het bijvoorbeeld het gat in het toezicht op de informantenbevoegdheid kan oplossen. Maar dan moeten er in die bulkparagraaf wél voldoende waarborgen worden opgenomen.

Wat gaat Bits of Freedom doen?

We zijn nog steeds tegen het ingevoerde sleepnet en de mogelijkheid om gegevens onbekeken aan buitenlandse geheime diensten te verstrekken. We zullen het wetgevingsproces dat gaat voortkomen uit de aanbevelingen van de Evaluatiecommissie kritisch blijven volgen en ons hier actief in mengen.

Maar er zijn meerdere wegen naar Rome en dus ook meerdere manieren van verzet tegen deze wet. We sluiten daarom niet uit dat we met dezelfde coalitie van organisaties en bedrijven wederom naar de rechter zullen stappen om deze keer in een bodemprocedure het sleepnet en andere onderdelen van de (gewijzigde) wet aan te vechten.

Wordt vervolgd...

Meer weten?

Wil je meer weten over wat die nieuwe wet voor de geheime diensten nu precies inhoudt en waarom het sleepnet zo’n slecht idee is?

In deze blogpostBelangrijke bezwaren tegen de wet zetten we een aantal belangrijke bezwaren (en ook wat wel oké is aan de wet) op een rij. Bekijk ook eens de FAQFAQ over het sleepnet op geensleep.net of lees een van onze vele andere blogposts die we de afgelopen jaren hierover geschreven hebben. Een selectie vind je hieronder.

Oude campagnesites

In de zomer van 2015 lanceerden we een website waar mensen eenvoudig hun mening over de eerste versie van het wetsvoorstel konden formuleren en indienen tijdens de internetconsultatie.

Eind 2016 lanceerden we samen met ISOC NL en Free Press Unlimited de campagnesigne geensleep.net om eenvoudig Kamerleden te benaderen. Deze site was actief tijdens het wetgevingsproces in de Tweede en Eerste Kamer.

In het najaar van 2017 lanceerden we via een ludieke actieGehoord van de Rijksveiligheidsdienst? een kieswijzer om mensen te helpen bij hun keuze tijdens het referendum.

Begin 2018 lanceerden we in aanloop naar het referendum de campagnesite eenbeterewet.nl waarop we de vijf verbeterpunten uiteenzetten, een overzicht gaven van alle publieke debatten over dit onderwerp en de publieke discussie voorzagen van fact checks.