Vanuit Europa kun je de Russische staatsmedia niet meer bezoeken omdat Europese regeringsleiders zich zorgen maken over desinformatie. Dat is een nieuwe en vergaande stap. Maar is dat ook echt nodig?

De waarheid als slachtoffer

Het kan je bijna niet ontgaan zijn: alles en iedereen moet sinds gisteren de toegang tot de Russische staatsmedia Russia Today (RT) blokkeren.Wij schreven over de blokkade van RT. De zoekmachine is RT vergeten, RT's account op Twitter staat op zwart en jouw internetprovider blokkeert ook de toegang naar RT's websites. Dat is allemaal het gevolg van een decreet van de regeringsleiders van Europa. Zij zijn bang voor "destabilisatie van de Europese Unie en haar lidstaten" door Rusland. Dat land zou "een systematische internationale campagne [voeren] waarbij de media worden gemanipuleerd en feiten verdraaid". Daar twijfelt niemand aan. In tijden van oorlog is de waarheid het eerste slachtoffer, wordt wel eens gezegd. Die desinformatie- en manipulatiecampagne van de Russen is niets nieuws. Die campagne werd gelanceerd ruim voordat Russische militairen voet op Oekraïens grondgebied zette. Heeft Europa tot nu toe dan liggen slapen?

Zelfregulering van desinformatie

Europa maakt zich al veel langer druk om desinformatie.Over die zorgen (en de oplossing) schreven we al eerder. De ambtenaren van de Europese Commissie vonden in "zelfregulering" een oplossing voor dit vermeende probleem. Zelfregulering is een specifieke vorm van regulering, waarbij de verantwoordelijkheid niet bij de staat ligt, maar bij bedrijven. Bij aanbieders van diensten op het internet via welke desinformatie verspreid wordt. Op initiatief van de Commissie werd een gedragscode opgesteld. Ondertekenaars daarvan beloven desinformatie zoveel mogelijk tegen te gaan. De bemoeienis van de Commissie met de inhoud van de gedragscode is groot. Je kunt je dus afvragen of de bedrijven zich inderdaad zelf reguleren of dat ze in de praktijk alsnog gereguleerd worden. Geheel in lijn met deze rol als "bemoeial" geeft de Commissie de bedrijven nog altijd soms een zetje in een bepaalde richting. Zoals eerder deze week, toen de Commissie in een brief aan de sociale mediaplatformen hen vroeg om de toegang tot RT te blokkeren.

Die beleidskeuze is overigens goed te verklaren: de politiek wast haar handen in onschuld. De formele verantwoordelijkheid ligt namelijk bij de bedrijven. Als er teveel informatie geblokkeerd wordt, dan kijkt iedereen naar de platformen, want die "reguleren immers zichzelf." (En die bedrijven accepteren dat, want het voorkomt dat ze zich aan veel striktere regels moeten houden.) En niemand kan zeggen dat het de Europese Commissie is die informatie censureert. Het ligt voor de hand dat dat ook de motivatie was van de Europese beleidsmakers bij het initiëren van zelfregulering: een middel om doelen te bereiken, zonder de verantwoordelijkheden die daarbij horen. Wel de lusten, niet de lasten.

Een onverwachte wending

De blokkade die we sinds gisteren zien is een breuk met dit eerdere beleid. De Europese Commissie zet welliswaar onverminderd in op die zelfregulering, maar de regeringsleiders van Europa zijn daar afgelopen week hard overheen gegaan. Niet meer vriendelijk vragen, maar per decreet afdwingen. Volgens hen is het in dit geval niet aan platformen en internetproviders om desinformatie te weren. De huidige situatie vraagt er blijkbaar om dat niet langer platformen mogen bepalen welke informatie we te zien krijgen of niet. Vanaf nu bepaalt (ook) de overheid wat desinformatie is en welke sancties daarbij horen. Maar is het wel verstandig om deze censuurmacht bij overheden of platformen (private bedrijven met private belangen!) te leggen? Want dat betekent dat zij bepalen wie er wel of geen stem mag hebben in het publieke debat. En waarom is overheidsingrijpen nu opeens zo hard nodig? Is het probleem opeens zoveel groter geworden? Was het eerdere beleid veel te slap?

De oorzaak en oplossing van het probleem desinformatie

Het probleem van desinformatie is niet nieuw. Het is een fenomeen van alle tijden. Het verschil met twee decennia (en twee eeuwen) zijn de mogelijkheden en beperkingen van de technologie die we gebruiken. Nog nooit eerder was het zo gemakkelijk om beeld geloofwaardig te manipuleren. Je kunt Poetin alles laten zeggen. Of zingen. Maar ook nooit eerder was het mogelijk om bepaalde informatie zo viraal te laten gaan. Het bereik van RT in landen als Nederland is misschien beperkt, maar wordt enorm vergroot als informatie van RT via dominante sociale media wordt verspreid. Platformen als Facebook en Google's YouTube hebben extreem veel gebruikers én staan bekend om het boosten van radicale informatie. Desinformatie kan wijder verspreid worden dan in die goede oude tijd voordat Big Tech aan de macht kwam. De dominantie van die bedrijven maakt ook dat we niets te kiezen hebben.

De oplossing van het huidige probleem van desinformatie ligt dan ook niet in het aanpakken van symptomen. Censureren is geen oplossing, in tegendeel. Het systeem moet op de schop. We hebben dringend een meer diverse online-medialandschap nodig. Dat de Europese Commissie met een brief aan een handvol bedrijven invloed kan uitoefenen op het bereik van de Russische staatsmedia, laat vooral zien hoe dominant die paar bedrijven zijn. En hoe machtig ze zijn. Doorbreek de dominantie van Big TechLees hier welke vier maatregelen de dominantie van Big Tech ondermijnen. en het probleem van desinformatie is nog maar half zo groot. En censuur met haar bijkomende risico's? Dat hebben we dan helemaal niet nodig.