De Europese Commissie maakte onlangs bekend dat zowel Meta als Apple boetes krijgen wegens het ondermijnen van eerlijke keuzes voor consumenten. Apple stuurt gebruikers in de App Store bewust richting abonnementen, terwijl Meta mensen aanspoort om hun privacy op te geven om platformen als Instagram en Facebook nog kosteloos te kunnen gebruiken. Terecht dat hiertegen wordt opgetreden, maar dit is nog maar het topje van de ijsberg.

Het werkelijke en onderliggende probleem is groter: Big Tech bouwt systematisch aan een digitale wereld waarin keuzevrijheid een illusie is. Bedrijven als Meta gebruiken elke truc uit het boek om gebruikers te sturen richting opties die het bedrijf het meeste (winst) oplevert — ten koste van onze privacy, tijd en autonomie.

De Europese Unie wil graag het verschil maken. Waar in landen als de Verenigde Staten Big Tech bedrijven grotendeels hun gang kunnen gaan, probeert de EU met nieuwe regels grip te krijgen op de macht van platformen. Sinds begin 2024 gelden er, na jaren onderhandelen in Brussel, strengere regels die consumenten moeten beschermen. Boetes als deze zijn gebaseerd op die nieuwe wetgeving.

Een belangrijke bepaling uit die regels verplicht grote platformen om gebruikers minstens één aanbevelingsalgoritme aan te bieden dat niet gebaseerd is op profilering. Dat wil zeggen: een tijdlijn die níet wordt gestuurd door je online gedrag, interesses of klikgedrag. Profilering is erop gericht jou zo lang mogelijk op een platform te houden, zodat je zoveel mogelijk advertenties ziet: hét verdienmodel van Big Tech. Daar zit het echte probleem.

Want hoe langer je blijft scrollen, hoe groter het risico op verslaving, polarisatie en negatieve effecten op de mentale gezondheid. De nieuwe Europese regels zouden daar een rem op moeten zetten door mensen hun autonomie terug te geven, onder andere door een tijdlijn zonder profilering aan te bieden. Een fantastische regel in theorie, maar de praktijk ziet er helaas anders uit.

Meta - het moederbedrijf van onder meer Instagram en Facebook - voerde de regel enkel formeel door: op Instagram en Facebook bestaat nu een chronologische tijdlijn met alleen content van mensen die je volgt. Klinkt goed, toch? In eerste instantie wel. Maar die optie is bewust verstopt. Je moet meerdere keren klikken; het zit weggemoffeld in menu’s. Bovendien, misschien nog wel het ergste, kun je deze voorkeur niet als standaard instellen. Elke keer wanneer je Facebook of Instagram opent moet je de route naar de selectie van de chronologische tijdlijn opnieuw afleggen. En elke keer word je opnieuw actief gestuurd naar de gepersonaliseerde en profilerende tijdlijn, oftewel: de tijdlijn die Meta (het meeste) geld oplevert.

Een keuze is pas een keuze als je hem makkelijk kunt maken. Wat Meta hier doet is geen naleving van de wet; Meta voert slechts een toneelstukje op. Ze doet alsof ze de regel implementeert en daarmee gebruikers autonomie geeft, maar maakt het in werkelijkheid bijna onmogelijk om daadwerkelijk gebruik te maken van het alternatief. Bits of Freedom heeft hier dan ook onlangs een klacht over ingediend bij de Ierse toezichthouder om Meta een halt toe te roepen. Daar is Meta namelijk officieel gevestigd binnen de EU.

Er is een patroon zichtbaar in Meta's werkwijze. Het bedrijf doet structureel alsof het Europese regels volgt, maar ondermijnt het doel van deze regels via sluwe ontwerp trucs en financiële prikkels. Alsof ze in Silicon Valley bij elke nieuwe wet denken: hoe laten we het lijken alsof we meewerken, terwijl we intussen gewoon onze zakken blijven vullen?

De dupe? Jij. De Europese gebruiker die geen zin heeft opeens 13 euro per maand te moeten betalen voor een abonnement zonder tracking, en dus 'vrijwillig' kiest voor profilering. Die geen zin heeft telkens opnieuw te moeten zoeken naar de chronologische feed. Maar ondertussen lijdt zijn privacy, tijd en mentale gezondheid eronder. Niet omdat hij geen keuze heeft, maar omdat hem een valse keuze wordt voorgehouden.

Het is tijd om de façade van keuzevrijheid te doorbreken. Consumenten moeten hun online vrijheid terug krijgen. De opgelegde boetes voor Meta en Apple zijn een goed begin, maar het mag niet bij symboliek blijven. Toezichthouders moeten actiever optreden om consumenten te beschermen. Wetgevers moeten luid en duidelijk zeggen: mensen hebben recht op digitale autonomie. Dat recht wordt hen nu nog elke dag opnieuw afgenomen door bedrijven die winst boven mensen verkiezen.