We riepen de gemeente Amsterdam op te stoppen met het schenden van de rechten van kinderen en jongvolwassenen die in de Top400-aanpak zijn opgenomen. Maar wat houdt die aanpak in en wat eisten wij precies van de gemeente? We nemen je mee in een aantal veelgestelde vragen.

Wat is de Top400 / Veilig Alternatief?

De Top400 is een aanpak van de gemeente Amsterdam om te voorkomen dat jongeren in de criminaliteit terechtkomen. Het gaat om jongeren tussen de 12 en de 23 jaar die direct of indirect met de politie in aanraking zijn gekomen en volgens de gemeente de grootste kans hebben om in de criminaliteit terecht te komen. Deze jongeren hoeven dus zelf niet iets gedaan te hebben, maar worden wel bestempeld als potentieel crimineel. De aanpak is gebaseerd op een risicomodel waarbij politiegegevens leidend zijn en de precieze criteria vaag. We zien dat veel jongeren een migratieachtergrond hebben.

Zodra je als jongere op de Top400-lijst belandt, krijg je intensieve begeleiding en sta je onder toezicht van de politie, wat diep ingrijpt in je dagelijkse leven. Zo word je vaker staande gehouden, krijg je politie aan de deur en zijn er overlegrondes met politie, school en hulpverleners. In totaal zijn er zo'n veertig instanties betrokken bij de aanpak. De Top400 is onlangs van naam veranderd en heet nu 'Veilig Alternatief'. Het Actiecentrum Veiligheid en Zorg is vanuit de gemeente verantwoordelijk voor de aanpak.

Hoe komen jongeren in de Top400/ Veilig Alternatief terecht?

Toen werd gestart met de aanpak in 2015, werden 125 van de 400 jongeren geselecteerd met het algoritme ProKid+. Om door het algoritme geselecteerd te worden hoefde een jongere niet zelf de fout in te zijn gegaan. Het kon ook door gedrag van iemand anders zijn. Hoe een jongere dan toch op de lijst terecht kwam was niet aan ouders uit te leggen.

Inmiddels is de gemeente gelukkig gestopt met het inzetten van het algoritme ProKid+. Dat neemt niet weg dat het nog steeds niet geheel transparant is hoe je in de aanpak - dat dus inmiddels geen Top400 meer heet, maar Veilig Alternatief - terechtkomt.

De criteria die nu gebruikt worden zijn net zo vaag en zorgen er bovendien nog steeds voor dat jongeren zonder dat zij veroordeeld zijn voor een misdrijf last krijgen van ingrijpende surveillancemaatregelen. Ook is nog steeds sprake van een stigmatiserend effect.

Criteria konden bijvoorbeeld zijn: is de jongere in aanraking geweest met de politie, als verdachte aangehouden, afwezig geweest van school, vaker gewisseld van school, of als slachtoffer, getuige of verdachte betrokken bij huiselijk geweld. Nogal merkwaardige criteria, want afwezigheid op school, of betrokken zijn bij huiselijk geweld, zijn niet altijd zaken waar je als jongere iets aan kunt doen.

Wat is het verschil tussen de Top400 en de Top600?

De Top400 is niet te verwarren met de Top600. Waar de Top400 (Veilig Alternatief) zich richt op het voorkomen dat jongeren afglijden in de criminaliteit, richt de Top600 zich op Amsterdamse jongeren die veroordeeld zijn voor (zware) misdrijven. De twee aanpakken zijn wel nauw met elkaar verbonden: na de lancering van de Top600, wilde toenmalig burgemeester Eberhard van der Laan méér doen om te voorkomen dat jongeren op deze lijst terechtkwamen. Vandaar dat hij de Top600 wilde aanvullen met 400 'high potentials' om uiteindelijk te komen tot een Top1000.

Wat is het probleem met deze aanpak?

Het probleem met de Top400-aanpak (Veilig Alternatief) ligt op verschillende niveaus:

• Het is onduidelijk hoe jongeren in de aanpak belanden. Dit is ook niet aan ouders uit te leggen, zo bleek uit de bijna 500 documenten die onderzoeker Fieke Jansen en mensenrechtenadvocaat Jelle Klaas eerder opvroegen bij de gemeente Amsterdam, de politie en andere betrokken instanties. Ook al zet de gemeente het algoritme ProKid+ inmiddels niet meer in, de criteria om te worden geselecteerd zijn nog steeds erg breed.
• De aanpak leidt tot stigmatisering. De aanpak richt zich op preventie, maar je hoeft niet al veroordeeld te zijn voor een strafbaar feit om op de lijst terecht te komen. Ook zien we een oververtegenwoordiging van jongeren met een migratieachtergrond. Juist deze jongeren wordt verteld dat er wordt verwacht dat zij de criminaliteit in zullen gaan.
• Politiewerk wordt vermengd met zorg, waardoor er drempels worden opgeworpen om hulp te zoeken voor gezinnen die dat nodig hebben. Hulp zoeken betekent namelijk automatisch dat de politie er ook bij betrokken wordt. Daarnaast zijn er door de aanpak zoveel verschillende instanties bij een gezin betrokken, dat het niet meer helder is waar mensen terecht kunnen.
• De aanpak roept vragen op over de rechtmatigheid. De 'samenwerking' van ruim veertig verschillende instanties binnen de aanpak, zorgt ervoor dat er veel gegevens over de jongeren en hun gezinnen met veel instanties worden gedeeld. Denk hierbij aan het Actiecentrum Zorg en Veiligheid, de politie, de scholen, leerplichtambtenaren, reclassering, de regisseurs, straatcoaches en jeugdzorg.

Wat eiste Bits of Freedom van de gemeente Amsterdam?

Omdat de problemen met de Top400 (Veilig Alternatief) nog niet zijn opgelost, ging Bits of Freedom namens de getroffen gemeenschap, vertegenwoordigd door advocatenkantoor Public Interest Litigation Project (PILP), met de gemeente Amsterdam in gesprek. Dit waren onze eisen:

• Het Actiecentrum Veiligheid en Zorg (uitvoerder van de aanpak) moet stoppen met heimelijke observatie van jongeren door straatcoaches, het uitwisselen van gegevens van jongeren met scholen, en het toepassen van geautomatiseerde besluitvorming op jongeren. Ook moet zij publiekelijk een statement maken dat deze praktijken niet langer plaatsvinden en dit statement verspreiden.
• Het Actiecentrum Veiligheid en Zorg moet alle jongeren die last hebben gehad van de Top400 een brief sturen waarin zij hun excuses en een financiële compensatie aanbieden. De jongeren die geselecteerd waren door het ProKid+ algoritme moeten in deze brief ook worden verteld dat er op onrechtmatige wijze profilering en geautomatiseerde besluitvorming op hen is toegepast. Ook daarvoor moeten excuses en een financiële compensatie worden aangeboden.
• Alle jongeren die op de Top400 staan of hebben gestaan en/of geprofileerd zijn met ProKid+ moeten geïnformeerd worden over de mogelijkheid om inzage te vragen in de persoonsgegevens die de gemeente Amsterdam in het kader van de aanpak van hen heeft verwerkt. Alle persoonsgegevens van jongeren die zijn verwerkt via het ProKid+ algoritme, of heimelijke observatie van straatcoaches, moeten worden vernietigd.

Wat is het raakvlak met het werk van Bits of Freedom?

Bits of Freedom houdt zich bezig met de impact van technologie op onze samenleving, met de focus op. het beschermen van mensenrechten in een digitaliserende samenleving. In andere woorden: wanneer technologie wordt ingezet, moet de mens altijd centraal staan. Dit is bij de Top400-aanpak niet het geval.

De Top400 is namelijk een vorm van predictive policing. Hierbij worden op basis van gegevens uit het verleden, voorspellingen gemaakt over de toekomst. Vaak worden daarbij gegevens gebruikt die ook iets zeggen over sociaal-economische of etnische achtergronden van mensen. Daar wordt een risicoscore op geplakt. Mensen uit bepaalde wijken, of mensen met een migratieachtergrond, lopen hierdoor een grotere kans om in een dergelijk programma terecht te komen. Op die manier worden ongelijkheden tussen mensen vergroot. Bits of Freedom probeert predictive policing te stoppen, óók wat betreft de Top400-aanpak.

Hoe zijn de kinderen en jongeren uit de Top400 bij dit project betrokken?

We willen niet over groepen mensen praten om voor hun rechten op te komen, zonder hen erbij te betrekken. Daarom hebben we in een vroeg stadium contact gezocht met de geraakte jongeren en gezinnen.

Bits of Freedom en PILP hebben meerdere bijeenkomsten georganiseerd met afgevaardigden uit de gemeenschap. Zij hebben gefunctioneerd als klankbordgroep en waren leidend in het bepalen van de eisen en de strategie van dit project.

Wat is er bereikt? Wat betekent dit voor de geraakte mensen?

We zijn blij dat de gemeente Amsterdam, naar aanleiding van de gesprekken die met ons namens de getroffen gemeenschap hebben plaatsgevonden, de volgende punten in de aanpak aanpast:

• De straatcoaches mogen niet langer heimelijk observeren, maar zullen jongeren aanspreken voordat zij registraties maken. Er komt een nieuwe instructie, die ook openbaar wordt gemaakt.
• Persoonsgegevens van jongeren worden niet langer vanzelfsprekend uitgewisseld met scholen om te melden dat leerlingen op de Top400-lijst staan. Deze gegevens worden dus ook niet meer gedeeld met zorgcoördinatoren, opleidingsmanagers en mentoren. Schoolverzuim wordt gemeld aan de leerplichtambtenaar.

Door deze twee punten vindt er minder inmenging plaats in het privéleven van de getroffen jongeren. Kinderen en jongeren in de Top400 zullen dus minder in de gaten worden gehouden.

Maar dit neemt onze grootste zorgen over het stigmatiserende effect en de discriminerende werking van de aanpak niet weg. Met het voortzetten van de aanpak bestaan deze problemen nog steeds. We zijn dan ook diep teleurgesteld dat de gemeente Amsterdam - en daarmee ook de uitvoerder het Actiecentrum Veiligheid en Zorg - dit niet heeft erkend.

Hoe nu verder?

Ook al heeft de gemeente Amsterdam niet al onze eisen ingewilligd, ze heeft wél erkend dat de toepassing van algoritmen strenge waarborgen vereist. Voor ons is het erg belangrijk dat ook andere gemeenten zich hier bewust van zijn. We willen dan ook te allen tijden voorkomen dat anderen aan de slag gaan met dergelijke aanpakken. Daarom starten we onderzoek naar het gebruik van algoritmen bij andere gemeenten.