Onliberale regimes beschikken steeds makkelijker over technologische middelen om de rechtsstaat te ondermijnen, constateerde Nani Jansen Reventlow in haar Godwinlezing. Het antwoord hierop moet volgens haar een strijd voor mensenrechten zijn, die we ook kunnen voeren door strategisch te procederen.

De beroemde en beruchte Wet van Godwin, met een knipoog maar een serieuze ondertoon bedacht door auteur Mike Godwin, luidt: ‘Naarmate online-discussies langer worden, nadert de waarschijnlijkheid van een vergelijking met de nazi's of Hitler tot 1.’ Hij stelde dit niet om dergelijke vergelijkingen taboe te verklaren, zoals veel mensen lijken te denken, maar om aan te geven dat ze vaak al te gemakzuchtig worden gemaakt. Hij heeft niets tegen goede vergelijkingen met het verleden. Wees echter bedachtzaam, betoogde hij dit weekend nog in de VolkskrantMike Godwin verklaart de Wet van Godwin: wees wel bedachtzaam, verwijs niet lichtzinnig in aanloop naar de lezing die naar zijn Wet is vernoemd.

Strategisch procederen

Over bedachtzaamheid hadden de toehoorders van de Godwinlezing 2019 niet te klagen. In een goed gevuld Planetarium van ARTISDe Godwinlezing: Waarom in Artis? refereerde mensenrechtenjurist Nani Jansen Reventlow meermaals aan het verleden om het heden en de uitdagingen voor de toekomst in context te plaatsen. Van gemakzucht was zondagavond geen enkele sprake. De Godwin-lezing, door Bits of Freedom samen met De Correspondent en ARTIS jaarlijks op Bevrijdingsdag georganiseerd, stond dit jaar vooral in het teken van de juridische strijd voor mensenrechten. Jansen Reventlow heeft op dit terrein een indrukwekkende staat van dienst. Ze klaagde in rechtszaken tal van staten en instituten aan namens journalisten of activisten, in zaken met consequenties die verder strekten dan het particuliere belang van haar cliënt. Met het door haar opgerichte Digital Freedom FundDigital Freedom Fund ondersteunt zij ook anderen die strategische rechtszaken voeren rond thema’s als uitingsvrijheid en privacy. Ook doceert ze rechten aan de Columbia Law School en is ze adviseur van de Cyber Clinic van Harvard.

De zaak Bărbulescu

Het betoog begon met een zaak van de Roemeense meneer Bărbulescu, een sales engineer, door zijn werkgever ontslagen. Het had de baas niet gezind wat zijn werknemer op Yahoo Messenger deed – behalve vragen van cliënten beantwoorden, ook privégesprekken voeren. Bărbulescu vocht zijn ontslag aan tot bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Dat vond dat zijn recht op privacy was geschonden. Een uitspraak met consequenties voor honderden miljoenen Europeanen die nu beter zijn beschermd tegen al te nieuwsgierige werkgevers.

'Red line'

De uitspraak was voornamelijk gebaseerd op het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, vertelde Jansen Reventlow. “Dit verdrag is, net als de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, beïnvloed door de verschrikkingen van twee wereldoorlogen en de wens de wereld beter in te richten om herhaling te voorkomen. Hoewel er vaak kritiek op het concept ‘mensenrechten’ wordt geuit – het zou een ineffectief, Westers-imperialistisch systeem zijn – is het een raamwerk waar ik in geloof. Het geeft niet alleen aan waar de grenzen liggen – de red line die niet overschreden mag worden – maar het is ook een raamwerk dat flexibel genoeg is om in een steeds veranderende context relevant te blijven.”

Digitale rechten?

“Toen we tijdens een bijeenkomst vorig jaar met digitale rechten-activisten toekomstscenario’s bespraken en nadachten over een toekomstbestendige ‘Universele Verklaring van Digitale Rechten’, kwamen we tot de conclusie dat onze huidige mensenrechtenkaders genoeg stevige handvatten bieden om met opkomende dreigingen om te gaan, zelfs na 70 jaar. Zo hebben we allemaal het recht op een eerlijk proces. De ontwikkelingen op het gebied van zogenaamde ‘e-courts’ en ‘robotrechters’ bieden deze waarborgen vaak niet, maar er is een stevig fundament aan zowel mensenrechtenstandaarden als -uitspraken waarmee je je daartegen kunt verweren.”

Woorden en daden

Maar een raamwerk alleen is niet voldoende, stelde ze vast. Mensenrechten krijgen pas betekenis wanneer er ook naar dat normenstelsel wordt gehandeld. Rechtbanken zijn volgens haar belangrijke poortwachters in deze context. Niet alleen hebben zij het laatste woord in het beoordelen van klachten over mensenrechtenschendingen, ze spelen ook een cruciale rol in het relevant houden van het mensenrechtenstelsel zelf. Vaak zijn rechtbanken in staat om sneller in te spelen op recente ontwikkelingen – inclusief de rappe technologische ontwikkelingen vandaag de dag – dan politici en wetgevers.

Van koningin Victoria naar Max Schrems

In het tweede deel van haar betoog zette ze uiteen waar het begrip ‘privacy’ vandaan komt, en hoe het zich ontwikkelde. Zo kwamen we via het hof van de Britse koningin Victoria bij klokkenluider Edward Snowden en de Oostenrijkse privacy-activist Max Schrems. De zaak van laatstgenoemdeAnalyse: heeft Max Schrems een zaak tegen Facebook? bij het Europese Hof van Justitie, dwong een nieuw raamwerk af voor onze bescherming van persoonsgegevens. Omdat een student zich boos maakte en naar de rechter stapte, kregen álle burgers in de EU een kans op betere bescherming van hun privacy.

Urgenda

Zaken zoals die van Max Schrems staan in een lange traditie van het inzetten van de rechter om mensenrechten niet alleen te beschermen, maar ook te bevorderen, zo maakte zij duidelijk. Dit zijn niet zomaar rechtszaken, maar strategische processen, waarin het doel dat wordt nagestreefd de individuele kwestie overstijgt. Een mooi recent voorbeeld is de Urgenda-zaak hier in Nederland, waar de regering werd gedwongen zich te houden aan haar verplichtingen om klimaatverandering tegen te gaan.

Het houdt niet op

We struikelen inmiddels bijna dagelijks over de voorbeelden van de onethische en slordige manier waarop bedrijven met onze gegevens omgaan, stelde ze vast. “Verkiezingsmanipulatie, datalekken, het houdt niet op. In een tijd waarin steeds grotere delen van onze levens digitaal zijn en niet alleen onze persoonsgegevens, maar ook de facilitering van ons recht op toegang tot informatie en onze vrijheid van meningsuiting in de handen van internetgiganten liggen, wordt de vraag hoe we deze private partijen ter verantwoording kunnen roepen steeds dringender. En ook in het aansprakelijk stellen van bedrijven ligt een belangrijke rol voor de rechter. Procedures tegen de grote techbedrijven komen steeds meer op gang. Het zou mooi zijn als er binnenkort een paar uitspraken liggen die hen dwingen hun gedrag te veranderen.”

Digital Freedom Fund

In het derde deel ging Jansen Reventlow in op organisatie waar ze directeur van is, het Digital Freedom Fund. Dat ondersteunt strategisch procederen om digitale rechten te beschermen in Europa. “Wij financieren strategische zaken en verbinden de verschillende organisaties die voor digitale rechten vechten, zodat ze samen nóg sterkere zaken naar de rechter kunnen brengen en campagne kunnen voeren. Wij werken daarbij onder het motto digital rights are human rights: digitale rechten zijn mensenrechten. Daarmee willen we duidelijk maken dat alle rechten die zijn vastgelegd in de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens, het Europees Verdrag, Europese Handvest en legio andere mensenrechtenverdragen, óók van toepassing zijn in de digitale sfeer.”

Proefkonijnen

Vorig jaar bekritiseerde de Speciale VN-Rapporteur na zijn bezoek aan het Verenigd Koninkrijk de toenemende automatisering van het sociale zekerheidsstelsel, en ‘het geleidelijke verdwijnen van de Britse naoorlogse verzorgingsstaat achter websites en algoritmes’. Arme mensen, zo waarschuwde hij, zijn vaak proefkonijnen voor overheden wanneer die nieuwe technologieën willen introduceren. Jansen Reventlow wees erop dat Nederland hieraan meedoet. “De overheid zet het Systeem Risico Indicatie (‘SyRI’) in om misbruik van sociale zekerheidsvoorzieningen en fraude te voorkomen. Door gegevens van verschillende overheidsdiensten zoals het UWV, de Belastingdienst en de Sociale Verzekeringsbank aan elkaar te koppelen, wordt bepaald wie een verhoogd risico heeft om fraude te plegen. Op dit moment wordt het SyRI systeem alleen nog ingezet in arme wijken en gemeenten, die voor een groot deel een bovengemiddeld percentage niet-Westerse immigranten huisvesten. Vijfenzeventig jaar na dato hebben we in Nederland weer een situatie waarin mensen op basis van onder meer etniciteit op een lijst geplaatst worden. Maar gelukkig hebben we de rechter. Onder leiding van het Public Interest Litigation Project en het Platform Bescherming Burgerrechten heeft een aantal organisaties een rechtszaak aangespannen tegen de Nederlandse overheid met als doel SyRI door de rechter ongeldig te laten verklaren.”

De toekomst

“Wat kunnen we bij de rechter voor elkaar krijgen om onze mensenrechten in het digitale tijdperk te beschermen? De nieuwe Europese privacywet, de AVG, biedt veel mogelijkheden om digitale rechten te beschermen. De Verordening bevat meerdere bepalingen die ons als burger meer controle geven over wie er met welke van onze gegevens aan de haal gaat, en biedt mogelijkheden om misstanden aan te vechten. Zien we onder de AVG binnenkort misschien wel zaken die de zogenoemde adtech-industrie een halt toe roepen, de bedrijven die in supersnelle elektronische veilingen op jouw en mijn profiel bieden om daarna gerichte advertenties te laten verschijnen op de internetpagina’s die we bezoeken?”

Godwin!

“Een ander doel van een rechtszaak kan waarheidsvinding zijn. En dat brengt mij op mijn laatste ‘Godwin’: het proces tegen SS’er Adolf Eichmann in 1961 werd door de openbaar aanklager niet alleen gebruikt om Eichmann als individu veroordeeld te krijgen voor zijn misdaden, maar ook om een zo volledig mogelijk verslag van de Holocaust vast te leggen. Openbaar aanklager Gideon Hausner nam 56 dagen de tijd om 112 getuigen te horen en talloze documenten te presenteren. Op dit moment zien we alleen zo af en toe – per ongeluk of dankzij een klokkenluider – een glimp van de misstanden binnen de grote techbedrijven. Zien we in de toekomst wellicht hun CEO’s in de beklaagdenbank, in processen waarin haarfijn wordt uitgelegd hoe hun bedrijven assistentie verleenden bij het manipuleren van verkiezingen, het bespioneren van burgers en het ontwikkelen van oorlogstechnologie?”

Strijd

“De weg naar de rechter is niet de enige manier om die doelen te bereiken. Maar het is een krachtig middel en een middel dat alleen maar in kracht toeneemt wanneer het wordt ingezet in combinatie met andere gereedschappen voor sociale verandering: campagne voeren, lobbyen en demonstreren. Het is belangrijk dat we alle middelen inzetten, nu, in een tijd waarin onliberale regimes steeds prominenter worden en ze steeds makkelijker over technologische middelen kunnen beschikken om – zelf, of met hulp van bedrijven – de rechtsstaat te ondermijnen. Ik ben er klaar voor. Doen jullie mee?”

Vragen?

Na de lezing volgde een boeiende ronde vragen uit het publiek. Wat kunnen we doen om ervoor te zorgen dat platformen niet gaan bepalen hoeveel uitingsvrijheid wij hebben? Hoe komen we tot meer platformen, zodat iedereen ruimte houdt om zich te uiten? "Dat is de Million Dollar Question," zei Jansen Reventlow, die er ook nog geen kant-en-klaar recept voor heeft op heeft. Gaat een toename van strategische rechtszaken leiden tot een meer politieke rechtsspraak, en tot rechters met een politiek profiel? Zijn er toch niet bepaalde mensenrechten die moeilijker te garanderen zijn in het digitale tijdperk, dan vijftig jaar geleden? Ook na afloop voerde zij met de bezoekers in het foyer nog boeiende gesprekken over de thema's van deze avond.

Moest je het dit keer missen? Zet de Godwinlezing 2020 alvast in je agenda: wees er bij op de 5e mei!

Voor de foto's van deze avond danken wij Jeroen Mooijman.