Het nieuwe kabinet is tégen referenda en vóór een sleepnet voor de geheime diensten. Wat doet dat met een partij die daar anders over denkt, als zij van de oppositie naar de coalitie opschuift?

Vijf punten die verbeterd móeten worden

Graag nemen we je even terug naar 8 februari. Dat was de dag waarop de Tweede Kamer het wetsvoorstel voor de sleepnetwet in de Tweede Kamer behandeldeHet verslag van het debat: dat sleepnet gaat er komen. Het debat viel op, al was het maar omdat Kees Verhoeven (D66) een ongebruikelijk lange spreektijd had aangevraagd. De woordvoerder van D66 had die tijd nodig om uit te leggen wat er in zijn ogen allemaal mis was met het wetsvoorstel.

“Ik heb in mijn vijf kernpunten aangegeven waaraan mijn fractie tijdens de behandeling van de wet en onze amendementen, zal toetsen. Die punten heb ik in het afgelopen uur uiteengezet. Ik herhaal ze nog even kort: geen sleepnet, sterk toezicht, geen omwegen in de vorm van sluiproutes, verantwoorde data-analyses en betere afweging bij buitenlandse samenwerking.”

Constructieve houding op cruciale onderdelen

En omdat zijn houding, naar eigen zeggen, “constructief kritisch” was, deed hij meteen zo’n twintig voorstellen voor het aanpassen van de wet “op cruciale onderdelen”. Met het belangrijkste voorstel wilde hij ervoor zorgen dat het sleepnet alleen gericht mocht worden ingezet. De wettekst laat immers veel meer toe dan de minister zegt dat de diensten straks mogen: “[De minister] zegt heel stellig dat [...] het grootschalig ongericht aftappen van een hele wijk, niet mogelijk is in deze wet. Voor mij blijft dan de vraag staan om welke reden het dan niet in de wet wordt uitgesloten.”

Een motie is niet goed genoeg

En die vraag herhaalde hij ook toen de PvdA aan de beurt was. Jeroen Recourt zei: “In de wet zelf staan al criteria waaraan moet worden voldaan voor interceptie […]. Het is logisch om hier ook de eis van een zo gericht mogelijke interceptie in te lezen.” Met andere woorden: volgens de PvdA was het allemaal al goed geregeld in de wet en kon worden volstaan met een motie waarin de Tweede Kamer “die eis van zo gericht mogelijk ook nadrukkelijk [uitspreekt].” Voor Kees Verhoeven was dat, heel terecht, niet goed genoeg:

“[Dat] is toch een zwakke manier om iets te borgen wat nu juist cruciaal is in deze discussie? D66 heeft een amendement dat eigenlijk een vierde criterium toevoegt […], namelijk selectiviteit, gerichtheid. […] Dan doen we echt iets wat wettelijk hard is en kiezen we niet voor een zwakkere vorm van parlementair iets regelen via een motie, die veel minder kracht heeft.”

Geen meerderheid voor een meerheid van de verbeteringen

Een week later stemdeEen overzicht van alle amendementen waarover werd gestemd de Tweede Kamer over de twintig amendementen van D66 én het wetsvoorstel. Vrijwel alle amendementen werden afgeschoten, inclusief de belangrijkste over de gerichtheid van dat sleepnet. De meerderheid van de Kamer was niet te porren voor een groot deel van de verbeteringen die voor D66 cruciaal waren. D66 concludeerde, geheel in lijn der verwachtingen, dat het wetsvoorstel niet scherp genoeg was en stemde tegen.

Het kabinet met het tegenovergestelde standpunt

We nemen je nu graag mee naar gisteren, de dag waarop de Kiesraad bekend maakte dat er meer dan genoeg geldige handtekeningen voor een referendum over de sleepnetwet zijn ingeleverd. Dat was voor Verhoeven het moment om met een verklaringDe verklaring van D66: we zien het referendum met vertrouwen tegemoet te komen. Daar werd al langer naar uitgekeken, want D66 voert niet langer oppositie, maar maakt deel uit van de regering. Een regering waarin de andere coalitiepartijen, anders dan D66, vóór de sleepnetwet en tégen het referendum zijn. Kees Verhoeven schreef:

“‘Van het massaal en willekeurig verzamelen van gegevens (‘sleepnet’) kan, mag en zal geen sprake zijn,’ is de letterlijke zin in het regeerakkoord. […] ‘Deze aanpassingen halen voor D66 het centrale pijnpunt uit de wet. […]. De passage in het regeerakkoord biedt D66 genoeg waarborgen om te vertrouwen op de wet. Zónder sleepnet.’”

De grote winnaar: politieke opportuniteit

Nee, nee, nee. De tekst in het regeerakkoord is niet meer dan een herhalingHet regeerakkoord: beloven wat al beloofd was van eerder gemaakte beloften. Ook het vorige kabinet beweerde dat de diensten met de nieuwe wet nooit “massaal en willekeurig’ gegevens zou verzamelen. Wél schreven de voormalige ministers van Binnenlandse Zaken en Defensie toentertijd in reactie op het wijzigingsvoorstel van Verhoeven: “Daarbij zal wel degelijk stelselmatig en op een zekere (grote) schaal data worden vergaard en geanalyseerd. Dit op voorhand uit te sluiten miskent de aard van [het sleepnet].” Aan dat feit is door het regeerakkoord niets veranderd. Oh, en ook niet aan die andere negentien punten die Verhoeven verbeterd wilde zien.

En wat misschien nog wel het meest tekenende is: voor D66 is “het centrale pijnpunt” met “een aanpassing” in het regeerakkoord uit de wet. Denk nu nog eens terug aan dat debat van begin dit jaar waarin Verhoeven terecht ageerde tegen Recourt. Het voorstel voor een motie was toen onvoldoende omdat dat ‘een zwakkere vorm van iets regelen is en veel minder kracht heeft.’ Nou, die tekst in het regeerakkoord is nog veel minder waard dan de motie die Verhoeven een paar maanden geleden nog onvoldoende vond. Bovendien, hoe vaak worden toezeggingen in regeerakkoorden überhaupt allemaal nageleefd?

Men roept steeds dat de wet toekomstbestendig moet zijn, maar over vier jaar is er een nieuwe regering, met nieuwe beloftes, maar nog steeds een wet met sleepnet.