De Nederlandse overheid haalt alles uit de kast om fraude te bestrijden en criminaliteit te voorkomen, inclusief onrechtmatige middelen. Dat gaat zelfs zo ver dat ook kinderen het doelwit worden van overheidssurveillance. Dit artikel verscheen eerder als opiniestuk in de Volkskrant. 

Veiligheid staat voor het eerst in de top drie grootste zorgen die kinderen in Nederland hebben, bleek onlangs uit een rapport van Unicef. Daarin gaven jongeren ook aan dat er te weinig naar ze geluisterd wordt door de politiek.

De jongeren benadrukken dat ze tot hun 18de nog geen stemrecht hebben, maar wél het recht om gehoord te worden. Vooralsnog ervaren jongeren vooral dat er over hen gesproken wordt en er beslissingen gemaakt worden door de politiek en de overheid waar zij, en soms ook hun ouders, absoluut niet achterstaan.

Zo ook bij de Top400, dat inmiddels de Veilig Alternatief-aanpak heet. Dit is een aanpak van de gemeente Amsterdam die moet voorkomen dat kinderen en jongvolwassenen in de criminaliteit terecht komen. Er is veel kritiek geweest op deze aanpak, omdat kinderen al geselecteerd konden worden voordat ze ook maar verdacht werden van het plegen van een strafbaar feit. Zo kon je al op de lijst komen als er sprake was van zorgsignalen, zoals meerdere keren veranderen van school, schoolverzuim of wanneer een kind getuige of slachtoffer was van huiselijk geweld.

In 2016 zijn er zelfs kinderen geselecteerd door het zogeheten ProKid+-algoritme. De gemeente kon toen niet eens uitleggen waarom kinderen geselecteerd werden en ambtenaren kregen uitdrukkelijk de instructie het algoritme niet te benoemen, bleek uit onderzoek van Fieke Jansen en advocatenkantoor Pilp.

Wereld aan je voeten

Kun je je voorstellen dat je 13 jaar bent en je nog geen antwoord hebt op de vraag wat je wilt worden als je later groot bent? Profvoetballer, ethische hacker of influencer, de wereld ligt nog aan je voeten. Tot een algoritme en de volwassen professionals die zich om je heen hebben verzameld al uit de statistieken hebben begrepen dat je het criminele pad op zal gaan. Nog voordat je ook maar ergens voor veroordeeld bent.

Vervolgens wordt elke stap die je zet in de gaten gehouden. De wijkagent houdt je op straat stiekem in de gaten, thuis krijg je bezoek van allerlei instanties die graag binnen willen komen en zelfs op school weten ze dat je als crimineel in de dop bent opgenomen in de aanpak. Zou je je nog kunnen concentreren op je volgende wiskundetoets? Durf je nog voor een bijbaantje te solliciteren bij de supermarkt op het plein?

Deze kinderen en hun gezinnen ervoeren de overheidssurveillance als enorm verstikkend, bleek onder meer uit de documentaire Moeders, van Nirit Peled. Burgerrechtenorganisatie Bits of Freedom en advocatenkantoor Pilp eisten daarom dat de gemeente Amsterdam zou stoppen met het onrechtmatig handelen. Onlangs heeft de gemeente Amsterdam daar deels gehoor aan gegeven. Het heimelijk observeren door straatcoaches mag niet meer gebeuren. Ook wordt er zorgvuldiger omgegaan met het uitwisselen van gegevens over kinderen aan scholen.

Het zijn vooralsnog erg magere aanpassingen. De beperkte bereidwilligheid van de gemeente Amsterdam laat vooral zien hoe hardnekkig de behoefte in Nederland is om burgers onder controle te houden. In veel gevallen nog vóórdat mensen uit de pas lopen. De crux is dat de gemeente Amsterdam met deze aanpak de stad veiliger probeert te maken, maar het gevoel van onveiligheid bij gezinnen alleen maar groeit. Evenals het wantrouwen richting de overheid.

Berucht

Dat ziet Bits of Freedom ook op grotere schaal in Nederland gebeuren. Ons land is in andere landen inmiddels berucht door de vele algoritmeschandalen. Neem het discriminerende algoritme bij DUO dat (indirect) studenten met een ‘niet-Europese migratieachtergrond’ bestempelt als frauderisico. Het ‘slimme’ algoritme van de gemeente Rotterdam dat fraude op moet sporen maar dossiers van jonge moeders van kleur met een laag inkomen bovenop de stapel legt.

De gemeente Breda die zich, met een ‘data-gestuurde aanpak’, steevast richt op een wijk die vooral bewoond wordt door mensen van kleur en mensen met een laag inkomen. De discriminatie van het toeslagenschandaal is allang niet meer ongekend. Eerder het topje van de ijsberg.

De Nederlandse overheid haalt alles uit de kast om fraude te bestrijden en criminaliteit te voorkomen, inclusief onrechtmatige middelen. Disproportionele surveillance, onrechtmatige verwerkingen van persoonsgegevens, het uitwisselen van gegevens van burgers met allerlei instanties, discriminerende algoritmen: niets lijkt de overheid een stap te ver.

Crimineel in spe

Maar wat doet het met onze rechtsstaat als de overheid zelf wetten overtreedt in een poging burgers te vinden die mogelijk, in de toekomst, de wet zouden kúnnen overtreden? Wat doet het met gemeenschappen die
steeds weer uit risicoprofileringsalgoritmen als ‘verdacht’ komen rollen en ze vervolgens worden bestraft, zonder een eerlijk proces te hebben doorlopen? Wat doet het met kinderen die al voordat ze zelf hebben kunnen bedenken wat ze willen worden als ze later groot zijn, bestempeld worden als crimineel in spe?

De huidig beschikbare technische mogelijkheden om data grootschalig te verwerken voeden de onstilbare datahonger van de overheid. Als de overheid daarbij lak blijft hebben aan de wet, is het effect niet dat fraude en criminaliteit wordt teruggedrongen, maar dat de overheid de rechtsstaat doet wankelen. En dan hebben kinderen alle reden zich onveilig te voelen voor de overheid.