De openbare ruimte is steeds vaker een proeftuin waarin geëxperimenteerd wordt zonder wettelijke kaders die onze burgerrechten beschermen. Zeker als hierbij ons gedrag gemanipuleerd wordt is het van groot belang dat we eerst vaststellen wat wel en niet mag, voor we nieuwe technieken en methodes op de bevolking loslaten.

Dit artikel verscheen eerder op Joop.nl

De grootste uitgaansstraat van Eindhoven, Stratumseind, is sinds 2012 een open laboratorium. De straat had een slecht imago gekregen, doordat er in het weekend ‘s nachts te veel mensen kwamen, en op andere momenten juist te weinig. De gemeente wilde de straat ‘revitaliseren’ om de leefbaarheid, veiligheid en het economsich klimaat te verbeteren. Het publiek-private Living Lab werd als onderdeel van Stratumseind 2.0 opgezet en de bezoeker werd proefdier.

Het project is erop gericht het gedrag van mensen te meten, te analyseren en te manipuleren. Onder meer geur, licht en design worden hierbij ingezet. Twee doelen staan centraal: handhaving van de openbare orde tegen een zo laag mogelijke prijs en een goed economisch klimaat. Vrij vertaald: zoveel mogelijk bier verkopen met zo min mogelijk onrust.

Verschillende subprojecten worden naast elkaar ingezet, zoals De-escalate, City Pulse en Trillion. De-escalate gebruikt licht of geur om de gemoedstoestand en het gedrag van mensen in de straat te beïnvloeden. Zo wordt geprobeerd eventuele opstootjes te deëscaleren, door mensen te nudgen om zich ergens wel of niet naartoe te begeven. CityPulse is een predictive policing project, gericht op het voorspellen van incidenten, zodat preventief kan worden opgetreden. Meerdere soorten sensoren in de straat en monitoring van sociale media geven een sfeerimpressie. Gegevens die in het project worden verzameld zijn onder andere de hoeveelheid verkocht bier, het aantal mensen, de herkomst van de bezoekers, het weer, volume van het geluid en wifi-tracking. Trillion is een app die de samenwerking tussen de burger ter plaatse en de politie moet versterken en waarmee de politie onder meer de assistentie van burgers kan inroepen.

Er ontstaat een nieuwe surveillance-logica. Er wordt niet op iedere normovertreding gereageerd, maar de omgeving wordt aangepast om de relatie tussen het incident en de rest van de mensen in de straat te managen. Een vorm van crowd control. Het ideaal van deze logica lijkt op Stratumseind vooral tot uiting te komen in een business-model van onverstoorde consumptie.

Het project kent “Gouden Regels”, zo blijkt uit een presentatie van Stad & Co, de coördinator van het experiment en DITSS (Dutch Institute for Technology, Safety and Security). Daarvan staat één met hoofdletters bovenaan: “DOEN (Gewoon beginnen, van onderaf, zonder beleid, pragmatisch, maar wel met…)” Waarbij niet ik, maar Stad & Co en DITSS deze zin hebben afgekapt. Het lijkt typerend voor hoe autoriteiten omgaan met datagestuurde projecten. Er is geen beleid, maar wel technologie die kan worden toegepast, waarmee bespaard kan worden op handhavings- of surveillancekosten. Er worden projecten opgezet onder de noemer real time intelligence lab, of national cyber test bed, of operational field lab, of living lab, of pilot, of in het Nederlands test, proeftuin of politielab. Ondertussen ondergaan burgers als onwetende proefdieren deze experimenten, waarbij het de vraag is of hun rechten goed gewaarborgd zijn.

Overheden denken al snel: zonde om niet alle mogelijkheden te gebruiken die technologie ons biedt. Maar je kunt niet zomaar publiek-private samenwerkingen opzetten om het gedrag van grote groepen mensen te beïnvloeden, op basis van doelstellingen van een beperkt aantal belanghebbenden. Eerst heb je fundamentele vragen te beantwoorden. Wat is de rol van de politie in een digitale wereld? Hoe waarborgen we de privacy en lichamelijke integriteit van de burger? Hoe houden we vooroordelen buiten het systeem? Vindt er democratische controle plaats? Hoe verhouden commerciële belangen zich ten opzichte van publieke belangen? Het is prima als nieuwe technieken worden ingezet om de openbare ruimte voor iedereen veiliger te maken. De praktische uitvoering kan echter niet het begin van het traject zijn, want dan lopen we dus het risico dat de burger als onwetend proefdier wordt blootgesteld aan manipulatie waarbij commerciële belangen zwaar meewegen.