Overheidsinstanties beschikken over ontzettend veel data van burgers. Er worden steeds meer methodes ontwikkeld om gebruik te maken van deze data. In plaats van deze in te zetten vóór de burger, lijken overheidsinstanties meer geïnteresseerd in hoe ze deze data kunnen gebruiken tégen de burger. Ook de Wet gegevensverwerking door samenwerkingsverbanden (WGS) is hier een voorbeeld van.

De behoefte aan fraudebestrijding en het offensief tegen ondermijnende criminaliteit is compleet losgeslagen in Nederland. Gemeentes schenden de rechten van burgers om te controleren of zij hun plichten nakomen. Het meest recente voorval deed zich voor in de gemeente Zaandam, waar de gemeente misbruik maakte van haar bevoegdheden. Gevoelige gegevens van burgers werden gedeeld zonder concrete vermoedens van fraude. Ook vonden huisbezoeken plaats onder valse voorwendselenLees hier meer over op Follow The Money.

Ongebreidelde gegevensverwerkingen door gemeentes hebben ingrijpende gevolgen voor burgers. Burgers worden zonder concrete vermoedens op zwarte lijsten gezet, in de openbare ruimte gevolgd en onderworpen aan onaangekondigde huisbezoeken. In veel gevallen blijkt dat de burgers onschuldig zijn. Zelfs als dat niet het geval zou zijn, dan zijn de ingezette handhavingsmiddelen alsnog veel te ingrijpend voor de overtredingen die ze horen op te sporen.

Zaandam is niet de enige gemeente die de rechten van burgers schendt. Zo is de gemeente Breda op haar vingers getikt vanwege haar inzet van onrechtmatige datagedreven aanpakMeer over deze aanpak van gemeente Breda om criminaliteit te bestrijden in probleemwijken. Gemeente Rotterdam heeft op haar beurt een discriminerend algoritme ingezetMeer over het discriminerende algoritme van gemeente Rotterdam om bijstandsfraude op te sporen. Ook de gemeentes Nieuwegein, Houten, IJsselstein en Lopik hebben zich schuldig gemaakt aan toepassingen van AI die inmiddels onder de AI-verordening verboden zijn verklaard: zij hebben 'social scoring' toegepast in hun gebruik van de fraudescorekaartMeer over de fraudescorekaart. Dit houdt in dat een algoritme scores toekent aan burgers op basis van hun bedrag of bepaalde persoonlijkheidskenmerken, wat uitsluiting en discriminatie in de hand werkt.

Steeds méér data

De kern van het verhaal? Overheidsinstanties beschikken over ontzettend veel data van burgers. Er worden steeds meer methodes ontwikkeld om gebruik te maken van deze data, maar in plaats van deze in te zetten vóór de burger, lijken overheidsinstanties meer geïnteresseerd in hoe ze deze data kunnen gebruik tégen de burger.

Deze trend is ook aan de andere kant van de oceaan terug te zien. Trump heeft in mei dit jaar een deal gesloten met omstreden data-gigant PalantirMeer over Palantir om een 'master database' op te stellen van alle Amerikaanse burgers. Dat een commerciële partij persoonlijke gegevens van miljoenen burgers in handen krijgt, zou alarmbellen moeten doen rinkelen.

Dat klinkt voor ons in Nederland misschien als een ver-van-ons-bedshow, maar in Nederland was enkele jaren geleden de omstreden Systeem Risico Indicatie (SyRI)-wetgeving in gebruik. De rechter oordeelde toentertijd dat de doelen van SyRI - het voorkomen en bestrijden van fraude - niet opwogen tegen de inbreuk op het privéleven die ermee gepaard ging. Daarnaast was de inzet van SyRI onvoldoende inzichtelijk en oncontroleerbaar. Omdat de SyRI-wetgeving in strijd was met hogere wetgeving, werd het onverbindend verklaardMeer over SyRI. Eind goed, al goed? Nee, want nu hebben we te maken met een Super SyRI.

De WGS

Op 1 maart 2025 trad de Wet gegevensverwerking door samenwerkingsverbanden (WGS) in werking in Nederland. Deze wet biedt een wettelijke basis voor de verwerking van persoonsgegevens door samenwerkingsverbanden tussen overheidsorganen en private partijen. Deze instanties verwerken gezamenlijk gegevens voor het publieke belang, zoals het opsporen van fraude en georganiseerde criminaliteit.

De betrokken partijen zijn momenteel:

• Zorg en Veiligheidshuizen (ZVH)
• Regionale Informatie en Expertisecentra (RIEC)
• Financieel Expertisecentrum (FEC)
• Infobox Crimineel Overklaarbaar Vermogen (iCOV)

Deze partijen beheren patiëntendata, criminaliteitsdata en financiële gegevens. De WGS omvat niet alleen feitelijke gegevens, zoals persoonlijke informatie, financiële gegevens en gezondheidsgegevens, maar ook verdenkingen, indrukken, tips en zwarte lijsten. Die laatsten zijn niet noodzakelijkerwijs gebaseerd op verifieerbare feiten.

Deze wet is in werking getreden om gegevensuitwisseling tussen deze overheidsinstanties te vergemakkelijken. Dit zou de efficiëntie verbeteren en minder mensen onderhevig stellen aan onderzoek.

Maar dit gaat ten koste van transparantie. In de WGS staat dat als ook maar één van de betrokkene partijen de dataverwerking geheim wil houden, het recht op inzage geweigerd wordt op basis van een uitzonderingsgrond in de Algemene verordening gegevensbescherming (AVG). In sommige gevallen kunnen er goede redenen zijn om van een weigeringsgrond gebruik te maken, maar deze constructie maakt het risico erg groot dat het recht op inzage te makkelijk kan worden ingeperkt. Terwijl dit recht voor burgers enorm van belang is om inzicht te krijgen in de wijze waarop diens gegevens worden verwerkt.

Door dit gebrek aan transparantie kunnen gegevens worden verwerkt voor andere doeleinden dan waar ze voor zijn verzameld. Dit kan leiden tot onrechtmatige gegevensverwerkingen. Handhavingsinstanties zouden bijvoorbeeld gegevens die voor een ander doel verzameld zijn, kunnen gebruiken om iemand te beschuldigen van een geheel ongerelateerd delict. Hoewel zulke handelingen illegaal zijn, weten we dat dit in de praktijk al gebeurt – kijk maar naar de geschetste voorbeelden van de gemeentes waar we dit artikel mee openden. De wet vergemakkelijkt dit soort onrechtmatige acties, want er zijn geen juridische toetsmomenten op het gehele proces van gegevensdeling totdat er een officiële beschuldiging wordt gemaakt. Dan is het vaak al te laat voor een burger om zich te weren, zoals in het geval van fraudeopsporingen in Zaandam-Oost.

De onderzoeken die op basis van de gegevensverzameling worden uitgevoerd, vallen namelijk onder het bestuursrecht in plaats van strafrecht. De betrokken individuen worden daarom niet beschouwd als officiële verdachten en hebben geen rechten.

Kortom: in theorie zou deze wet het voor overheidsinstanties mogelijk maken om een persoon zonder concrete vermoedens in de gaten te houden, mogelijk foutieve gegevens over diegene te koppelen aan andere data en ongegronde vermoedens te delen met andere instanties. Op basis daarvan kan iemand worden beschuldigd, als fraudeur worden bestempeld, onderhevig worden gemaakt aan onaangekondigde huiszoekingen of worden afgewezen voor een uitkering.

Grote reden tot zorgen dus.

Regie over je data terugpakken

Als individu kun je via onze website My Data Done RightNaar My Data Done Right regie terugpakken over je data. Je kunt inzageverzoeken genereren om inzicht te krijgen in wat voor informatie organisaties en bedrijven over je hebben en welke ze verwerken. Ook kun je verzoeken genereren om je data te laten verwijderen, corrigeren of verplaatsen.